نگاه موالنا به شعر و شاعري خود در ديوان كبير

Transkript

1 Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54:2 (2013), ss DOI: /Ilhfak_ نگاه موالنا به شعر و شاعري خود در ديوان كبير پروانه سيدالماسي رشته زبان و ادبيات فارسی دانشگاه آزاد اسالمي واحد اسكو ايران. Öz Mevlânâ'nın Divān-ı Kebīr'de Kendi Şiiri ve Şiir Söylemesine Bakışı Mevlânâ Celâleddîn Muhammed Belhî (Rûmî), büyük Sufi ve mütefekkir, güzel ve heyecan verici şiirler söylemiş ve Mesnevi ve Divān-ı Kebīr olarak şiirsel eserler yaratmıştır. Mesnevi yüce fikirler, mistik ve ahlaki öğretileri içerir. Divān-ı Kebīr, onun iç duygularının tezahürüdür. Mevlânâ nın şiir divanı coşkun gazeller, rubailer ve tercilerle (terkiblerle) doludur. Bu şiirler sık sık sema ile birleşirdi veya sema sırasında dile dökülürdü. Hatta bazen onun gönül denizinin dalgaları öyle büyük bir sel yaratırdı ki kafiye ve vezin gibi daracık kaplara sığmazdı. Mevlânâ kendi ifadelerine göre şair değildi, şiir söylemeye de merakı yoktu; sadece maşukunun emrini yerine getirmeye çalışırdı ki onu şiir söylemeye çağırırdı. Divān-ı Kebīr de bazı beyitlere rastlıyoruz ki onlarda Mevlânâ kendi şiiri, şiir söylemesi ve Divān da kullandığı nazım biçimleri ile ilgili yorumlarını dile getirir. Bu görüşlerin incelenmesi Rumioloji bakış açısından önemlidir; bu yüzden bu makale, Mevlânâ'nın şiir söylemesi ve şiirleriyle ilgili konular hakkında Divān-ı Kebīr deki görüşler ve bakış açıları incelemeye çalışmaktadır. Anahtar kelimeler: Mevlânâ, Divān-ı Kebīr, şiir ve şairlik, gazel, Terci. Abstract Rumi s Perspective on His own Poetry and Poetic Styles in Divān-e Kabīr Mawlana Jalāl al-dīn Muḥammad Rūmī, the great Sufi scholar, has composed beautiful and rousing lyrics and created poetic works such as Mathnavī and Divān-e Kabīr. Mathnavī is repercussion of his sublime ideas which includes mystical and moral teachings while Divān-e Kabīr is the manifestation of his inner feelings. Rūmī s Divān is full of passionate sonnets, quatrains and Trjyat which often accompanied Sama or expressed unconsciously during; sometimes even he was not able to express this amount of thoughts in the form of rhythm and rhyme. According to his own statements, he was not a poet and not interested in composing poem; he was only obedient to the beloved who has invited him to compose lyrics. In Divān-e Kabīr, we come across certain verses in which Rūmī has commented about his poetry writing and poetic forms of his Divān. Since it is important to be aware of the nature of these views from Rumiology perspective, the present paper tries to examine the opinions and viewpoints of Mavlānā about his own poem composing and deal with issues related to his poems in Divān-e Kabīr. Key words: Rūmī, Divān-e Kabīr, poetry and poetic, sonnets, Tarji, Parvaneh Seyed Almasi, Osku Branch, Islamic Azad University, Osku, Iran.

2 172 Parvaneh Seyed Almasi چكيده: موالنا جالل الدين محمد بلخی از انديشمندان و عرفای بزرگ است که اشعار زيباا و شاورانگيزی سروده و آثار منظومی چون»مثنوی معنوی«و»ديوان کبير«خلق کرده است. مثنوي انعكاا انديشه هاي واال و در برگيرنده تعليمات عرفاني و اخالقي و ديوان تجليگاه احساسات و احواالت دروني و جوششهاي باطني وي است. ديوان موالنا مشحون از غزليات رباعيات و ترجيعاات )تركيباات( پار شاوري اسات كاه غالباا باا سماع همراه مي شد و يا در عين ساماع بار زباان وي جااري ماي گشات و البتاه گااه تماود دريااي آن را گنجااي وزن و قافياه ها اندرون وي چنان سايل عظيمای باه پاا ماي كارد كاه ظاروو تنا نداشات. موالناا باه اظهاار خاود شااعر نباود و تماايلي باه شاعرگويي نداشات تنهاا فرماانبردار امار معشوقي بود كه وي را به نظ شعر فرا خوانده بود. شاعر سارايی خاود و در ديوان کبير با ابياتی مواجاه مای شاوي کاه در آنهاا موالناا در خصاو در ديوان اظهار نظر کرده است. از آنجايی که اطالع از شعر و قالبهای شعری مورد استعمال چيستی اين نظرات از ديادگاه موالناا شناسای حاااز اهميات اسات در ايان مقالاه بار آن شادي تاا باه در و نياز مسااال مارتبط باا شاعر شاعرگويي بررسی آراء و نکته نظرات موالنا درخصاو ديوان کبير بپردازي. كليد واژه: جالل الدين بلخی ديوان کبير شعر و شاعری غزل ترجيع. مقدمه: شعر از زمانهای قدي در بين اقوا مختلاو باه اشاکال متتااوت وجاود داشاته اسات. انسانها از شعر برای بيان و انتقال احساساات فخرفروشای منااظره مادج هجاو حماسه سرايی و داستانگويی و... استتاده کرده اند و چون شعر از نوع ديگر کاال يعنی نثر تاثيرگذارتر بود و فقط افراد معادودی اساتعداد نظا سارايی داشاتند شاعر برای شاعر اسلحه ای قوی به شمار می رفت. اولين کسی که عرفان را وارد شعر فارسی کرد و يا به عبارت صاحي تار مسااال عرفاانی را در قالاع شاعر کاه زباانی گيارا تار و ماوثر تار باود اراااه کارد سانايی عارو قرن شش هجری بود. سنايی در مثنويها شاعر را بيشاتر باه عناوان ابازاری موثر و دلنشين بارای تتهاي و تعلاي مسااال عرفاانی باه کاار بارد و در غزلياات نياز شور و حال عارفانه خود رامنعک کرد و بعد از وی عطار راه او را ادامه داد. موالنا جالل الدين محمد بلخی فرزند بها ولد فقيه شهير بلخ نيز پ از ديادار باا شم تبريزی دچار تحول و دگرگونی شد و از عال قاال باه عاال حاال روی آورد اين عال قونيه در محضر شم تبريزی به کساع معاارو و علاو بااطنی پرداخات و در اندک زماانی باا جهاانی تاازه و انديشاه هاايی مااورای دنياای ماادی آشانا شاد و چنان شيتته شام شاد کاه ماا بقای زنادگي را معطاوو عشاق و عالقاه و توجاه باه

3 173 نگاه موالنا به شعر AÜİFD 54:2 رهنمودهای او نمود موالنا که به سنايی و عطار ارادت وياهه ای داشات مانناد آن دو شعر را دستاويزی برای ارااه انديشاه هاا و احساساات خاود قارار داد و دو اثار بديع»مثنوی معنوی«و»ديوان کبير«را از خود به جای نهاد. شااعر و نظاا در حيااات موالنااا بااه دلياال اينکااه تجليگاااه انديشااه هااا و اباازار انتقااال احساسات و القاء افکار بود ازاهميت وياهه ای برخاوردار اسات ايان ا هميات باه حدی است که موالنا نيز در ديوان در ضامن اشاعار باه شاعر و شااعری خاود نيز موارد مرتبط با آن اشاراتی کرده است. در اين مقاله بر آن شدي تا به بررسی نگار موالناا باه شاعرگويي و نياز مسااال مرتبط با شعر مانند قالع وزن و قافيه در ديوان کبير بپردازي. ديدگاه موالنا نسبت به نظم سراييش: در موالنا گمشاد خاود را و شم از مالقات موالنا و شم موالنا در شم پ او را شد. شام يافتند و موالنا بی قيد و شرط تسلي اوامر و خواسته های مراد و شاوری در زيباييهای دنيای عشاق و عرفاان غرقاه سااخت و اتحااد روحای شام که در اندرون موالنا برپا شده بود او را به سرودن شعرها و ساماع تحاريک کارد را رهاا کارد و باه ساماع و بيات و و چناان شاد کاه موالناا دارالعلمهاا و شااگردان 1 شعر و غزل و دوبيتی آموخته اي غزل روی آورد: ما کار و دکان و پيشه را سوخته اي اين چنين حيات موالنا پ از مالقات با شم باا عشاق و کشاو و شاهود و شاعر و غزل و سماع درآميخت و سماع مانند فقاع وگرماباه از ساه عنصار ماورد عالقاه 2 وی در زندگی مادی شد. سلطان ولد فرزند خلو موالنا نيز در ولدناماه ( ابتادا ناماه( شااعر شادن پادر را در اثر همين عشق می داند: 3 شيخ متتی ز عشق شاعر شد گشت خمار اگر چه زاهد بود 1 2 جالل الدین مولوی کلیات شمس تبریزی. به تصحیح بدیع الزمان فروزانفر)تهران: امیرکبیر 6331 ( رباعیات ب..6 / 6923 احمد افالکی مناقب العارفین به تصحیح تحسین یازیجی) تهران: دنیای کتاب 6331( ج.6 ص محمد بن محمد سلطان ولد ولدنامه. به تصحیح جالل الدین همایی)تهران: موسسه نشر هما 6331 ( ص..66

4 174 Parvaneh Seyed Almasi موالنای شيتته و عاشق در کوچه و بازار و مهمانی وگرمابه و... ناگاه به وجد می آمد و شعر می خواند و چرخ می زد و انديشه ها و احساسات واالی خود را در قالع واهه ها و اوزان می ريخت و از اعماق جان و دل با نوای دو و نی به گو ديگران می رساند در مناقع العارفين افالکی شواهد زيادی در اين 4 خصو وجود دارد. اگرچه موالنا و سلطان ولد شعرگويی مالی رو را در نتيجه مالقات شم و جوش عشق در موالنا دانسته اند ولی بسياری از مولوی شناسان برجسته معتقدند که موالنا از دير باز صاحع قريحه و ذوق شعری بوده و مطالعاتی در خصو بالغت و غيره داشته است و ظهور شم تنها موجع شکوفايی ذوق 5 شعری و يا به حد کمال رسيدن و جهت دارشدن گشته است. حتی استاد گولپينارلی بر اين باور است که وی شعرهايی نيز در دوران قبل از آشنايی با 6 شم سروده بوده است. اما آنچه حااز اهميت است اين است که موالنا ع یل رغ غزلها و مثنوی و سااير شعرهای زيبا و شورانگيز خود را شاعر نمی دانست: 7 شاعرني و ز شاعری نان نخور وز فض ل نالف و غ آن نخور وی در فيه ما فيه از شعر گويی اظهار بيزاری نموده است و رفع ماللت ياران و عالقه اهل قونيه به شعر و سماع را عامل شعرسراييهاي دانسته است: تا اين حد دلدار که ياران که به نزد من می آيند از بي آنکه ملول نشوند شعری می گوي تا به آن مشغول شوند و اگرنه من از کجا شعر از کجا وهللا که من از شعر بيزار و پي من ازين بتر چيزی نيست... آدمی بنگرد که خلق را در فالن شهر چه کاال می بايد و چه کاال را خريدارند آن خرد و آن فروشد اگرچه دون تر متاعها باشد من تحصيلها کرد در علو و رنجها برد که نزد 4 5 برای مثال رک: افالکی مناقب العارفین ج. 6 ص 692 وص. 113 و ص. 336 نیز ج. 9 ص عبدالحسین زرین کوب پله پله تا مالقات خدا)تهران: انتشارات علمی 6373( ص. 391 عبدالحسین زرین کوب س ر نی )تهران: انتشارات علمی 6376( ج. 6 ص. 963 سلطان ولد ولدنامه ص. هشتاد مقدمه Ahmet Kabaklı,» Mevlâna"nın Sanatı ve Şiir Anlayışı«, I. Millî Mevlâna Kongresi (1985), ss ] 29/3/1[ 6 عبدالباقی گولپینارلی موالنا جالل الدین )زندگانی فلسفه آثار و گزیده ای از آنها(. به ترجمه توفیق سبحانی ( تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی 6313( صص شماره تمامی ابیات مربوط به کلیات شمس به تصحیح فروزانفر است به جز این بیت که از کلیات دیوان شمس به تصحیح عباسی است. جالل الدین مولوی کلیات دیوان شمس تبریزی. به تصحیح محمد عباسی)تهران: نشر طلوع بی تا( رباعیات ب. 6/6911

5 175 نگاه موالنا به شعر AÜİFD 54:2 من فضال و محققان و زيرکان و نغول انديشان آيند تا بر ايشان چيزهای نتي و غريع و دقيق عرک کن حق تعالی خود چنين خواست آن همه علمها را اينجا جمع کرد و آن رنجها را اينجا آورد که من بدين کار مشغول شو چه توان کردن در واليت و قو ما از شاعری نن تر کاری نبود ما اگر در آن واليت می ماندي موافق طبع ايشان می زيستي و آن می ورزيدي که ايشان خواستندی مثل در گتتن و تصنيو کتاع و تذکير و وعظ گتتن و زهد و 8 عمل ظاهر ورزيدن. همچنين در مناقع العارفين از قول مولوی در خصو اهل رو آمده: چون مشاهده کردي... از اسرارالهی محرو می ماندند به طريق لطافت سماع و شعر موزون که طباع مرد را موافق افتاده است آن معانی را در خورد 9 ايشان دادي چه مرد رو اهل طرع و ز هره بيان بودند. ولی چرا موالنا با وجود اين که اشعار غرا و مستحک و در عين حال شيرين و مردمی سروده است از شعر اظهار بيزاری نموده و همانطور که از سخنان در فيه ما فيه ه پيداست شعرگويی را عيع دانسته است! آنچه مسل است در ميان عرع شعر و شاعری در دوره جاهليت رواد بسيار داشته است ولی با طلوع اسال و ظهور جلوه های بديع قرآن کري رونق خود را از دست داد خصوصا که در برخی آيات قرآن از قبيل «و الش عراء يت بع ه 10 الغاون«شعرا مورد نکوه واقع شده بودند و در برخی از سخنان حضرت رسول) ) نيز شعر و شاعری نتی شده بود بنا به بعضی روايتها صحابه ه از شعر و شاعری اجتناع کرده اند گويا از اين رو و به داليل ديگری از جمله بنای شعر و شاعری بر خيالپردازی و مبالغه و دروغ عده ای مخالو اصل مشروعيت شعر شدند تا جايی که برخی از اهل سنت شعر را به طور مطلق مکروه دانسته اند و شواهدی نيز وجود دارد که از عد ديد مثبت بعضی علمای شيعه نسبت به 11 شعر حکايت می کند. 8 9 جالل الدین مولوی فیه ما فیه. به تصحیح بدیع الزمان فروزانفر)تهران: امیرکبیر 6370( ص. 36. افالکی مناقب العارفین ج. 6 ص /الش عرا: رک: سید احمد حسینی خراسانی»شعر و شاعری در ترازوی فقه«فصلنامه فقه)کاوشی نو در فقه اسالمی( شماره 60)6373( صص ] 29/9/92[

6 176 Parvaneh Seyed Almasi مسلما موالنا که خود اهل فتوا و متتی زاده بود از آرا فقهای خراسان و بلخ در خصو شعر مطلع بود و به خوبی می دانست که آنها شعر گويی او را مورد مذمت قرار خواهند داد چنانکه در قرون قبل نيز عده ای - مانند بزرگ فرقه کراميان و راي رافضی ها - به ابوسعيد ابی الخير ايراد گرفته بودند که در منبر 12 بيت می گويد و به سماع اشتغال دارد بنابراين موالنا با ذکر داليلی برای شعرگويي در صدد توجيه شاعری خود برآمد. بی شک سلطان ولد نيز با اشراو به اين مساله است که در ولدنامه مبحثی را به 13 شعر اختصا می دهد و بدين گونه سعی در مشروعيت بخشی شاعری موالنا دارد. سلطان ولد شعر عاشق را از شعر شاعر جدا می کند او شعر عاشق را شرج قرآن راحت روج نور ايمان اکسير و افسون عيسی می نامد و متذکر می 14 شود که فروغ اين نوع شعر از راستی است. بنابراين کال موالنا در ظاهر شعر اما در واقع اسرار توحيد و لع حقايق و معانی و آثار بود و بر خالو شعر شعرا نشات گرفته از خيال و به جهت اظهار 15 فضل و خودنمايی نبود بلکه شعر او خدانمايی بود. با تما اين اوصاو موالنا آبروی فقيهانه را به کناری می نهد و عشق بر نا و نن غلبه می کند: 16 غزل سرا شد از دست عشق و دست زنان سوخت عشق تو نامو و شر و هرچ بود 17 از چش ساحر تو گشتي شاعر تو عذر عظي دار در عشق خو عذاری از ديوان کبير به وضوج مستتاد می شود که شعرگويی موالنا جاالل الادين در اثار جوش عشق و صرفا در امتثال امر معشوق اسات کاه او را باه سارودن شاعر فارا خوانده است و اين يار است که در وی شعر می دمد و تلقين شعر می کند : 18 فريتت يار شکر بار من مرا به طريق که شعر تازه بگو و بگير جا عتيق 12 محمد بن منور اسرارالتوحید به تصحیح محمد رضا شفیعی کدکنی )تهران: انتشارات آگاه 6377( ج.6 ص.. 17 نیز رک: محمد بن منور اسرارالتوحید صص سلطان ولد ولدنامه صص سلطان ولد ولدنامه صص فریدون سپهساالر زندگینامه موالنا) تهران: انتشارات اقبال 6317( صص مولوی کلیات شمس ج. 9 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب

7 177 نگاه موالنا به شعر AÜİFD 54:2 19 که جان جان سرافيل ونتخۀ صوری آن ي کی ترکی که آيد گويد هی 20 کيمسن غال شعر بدان که شعر گتتۀ توس ت من کجا شعر ازکجا ليکن به من در می دمد ای که ميان جان من تلقين شعر می ک ین گر تن زن خام کن ترس که فرمان بشکن 21 موالنا خود به خوبی از روحانی بودن و جاودانگی اشعار مطلع بود زيرا تاار و پود شعر بافتۀ خدا است: 22 بگو غزل که به صدقرن خلق اين خوانند نسيج که خدا بافت نترسايد 23 بعد من صد سال ديگر اين غزل چون جمال يوستی باشد سمر او پامزد و ا جرت شعرهاي را نيز از حق می جويد: برگو غزلی برگو پامزد خود از حق جو برسوخته زن آبی 24 چون چشمۀ حيوانی 1- دو ديدگاه متفاوت: را کاه آنگونه که ذکر آن گذشت موالناا خاود را شااعر نمای دانسات بلکاه شاعر بااود ساار فاارود آوردناای در مقاباال خواساات معشااوق ماای عشااق زاييااد جوشاا دانست بنابراين در ديوان وی نسبت به شعر دو ديادگاه متتااوت و درمقابال ها باه چش می خورد موالنا گاه به شعر با نظر کامال مثبات مای نگارد و شاعر را باه د ر و مرواريد تشبيه می کند و آن را موجع تهييج عشاق می داناد کاه باه سابع آن باار عشق را آسان تر حمل می کنند: می کشد کز شوق شعر آخر شتر خو گر شعرها گتتند پر به بود دريا ز در 25 ترحالها مولوی کلیات شمس ج. 1 ب مولوی کلیات شمس ج. 6 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 9 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 1 ب مولوی کلیات شمس ج. 6 ب. 93.

8 178 Parvaneh Seyed Almasi حتی وی خود را به داوود و شعر و غزل را به زبور تشبيه می کند: 26 من چون داوود شما مرغان پاک وين غزلها چون زبور مستطر اماا در ماوارد متعااددی نياز نساابت باه شااعر ديادی منتاای دارد و دراثناای اينگونااه بيتها ستوه و مالل خود را از شعر می رساند مالی رو شعر را مانناد دامای مای بيند که او را در بند می کند و گنجاي معانی واال را ندارد: 27 ب که مرا دا شعر از دغلی بند کرد تا که ز دست شکار جست سوی گلستان 28 بگير و پاره کن اين شعر را چو شعر کهن که فارغست معان ی ز حرو و باد و هوا موالنا بسته به احواالت درونی و باطنی شاعر خاود را تار و تاازه ياا بياات و کهناه می داند: 29 در آفتاع روی خود دار زانک من مانند اين غزل تر از بي و از اميد 30 شعر من نان مصر را ماند شع براو بگذرد نتانی خورد - 2 مشکل وزن و تنگی قافيه: موالناااا غزلياااات خاااود را در وزنهاااای راياااج اشاااعار شاااعرای متقاااد تااار از خاااود خصوصا شعرای خراسان مانند خاقانی ناصر خسرو سنايی و عطاار مای سارود 31 و از بين ايان وزنهاا غالباا باه وزنهاای ضاربی توجاه داشات. ذوق و طباع شاعری خدادادی و تبحر و توانايی نظ آفرينی که مبتنی بر تجارع سالهای پي از مالقاات با شم بود به وی امکان می داد که گوهرهاای کاان انديشاه ا را در صاندوقچه ه یا واهه و وزن و خياال و صاور جاای دهاد ولای گااه هيجاناات و واردات قلباي کااه همچااون اقيانوساای مااواد بااود بااه وی فرصاات نماای داد تااا تمااا معااانی را در ظاروو تنا حارو و کلماه و وزن و قافياه بگنجاناد بناابراين موجاع مای شاد کاه موالنا از تنگی قافيه و مشکالت وزن به ستوه آياد و عرصاۀ وزن و قافياه را بارای مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 6 ب مولوی کلیات شمس ج. 6 ب مولوی کلیات شمس ج. 9 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب زرین کوب پله پله تا مالقات خدا ص. 916.

9 179 نگاه موالنا به شعر AÜİFD 54:2 ببيند و به قول اساتاد گولپيناارلی جوالن انديشه ها و متاهي عالی و فرا زمينی تن پيشارفته حکايات «موالناا جادا از تنگناای قافياه شااکی اسات و شاکايت او از بيان 32 می کند.«پوست بود پوست بود در خور مغز شعرا قافيه و مغلطه را گو همه سيالع ببر 33 متتعلن متتعلن متتعلن کشت مرا رست از اين بيت و غزل ای شه سلطان ازل 34 داد مرا ز بهر شعر و از آن غ خال حق نداد غمی جز که قافيه طلبی در بعضی مواقع نيز يار به داد وی می رسيد و قافيه گستر خاطر وی می گشت: 35 چو جوي برای غزل قافيه به خاطر بود قافيه گستر او - 3 قالبهای شعری: موالنا در ديوان در قالبهاای غازل تارجي بناد)ترکياع بناد( و ربااعی شاعر ساروده اساات و در باااع اياان قوالااع در ضاامن اشااعار ديااوان اشااارات ارزنااده ای دارد بااه جهت اهميت اشارات موالنا در خصاو قالبهاای اشاعاری کاه دياوان وی مشاحون از آنهاست در ذيل بر صورت جداگانه به بررسی آنها می پردازي : الف( غزل غزلياات پار شاور موالناا باي از هار چياز آيناۀ روج پااک و دل مجاروج از عشاق اوسات و نماياانگر ساوز و گاداز هجاران و شاوق و شاعو وصاال اسات کاه نشاات گرفته از سرچشمۀ عشقی زايد الوصو است و به تبع آن در برگيرند مادج و ثناای معشوق شم : 36 ز لوج عشق نبشتي اين غزلها را به شم متخر تبريز از اين غال بريد 37 به هر غزل که ستاي تو را زپرده شعر دل ز پرده ستايد هزار چندانت 38 چون غزلی به سر بری مدحت شم دين بگو وز تبريز يادکن کوری خص نا خلو گولپینارلی موالنا جالل الدین ص مولوی کلیات شمس ج. 6 ب. 671 و 673. مولوی کلیات شمس ج. 6 ب مولوی کلیات شمس ج. 1 ب مولوی کلیات شمس ج. 9 ب مولوی کلیات شمس ج. 6 ب

10 180 Parvaneh Seyed Almasi يک روز غزل گويان وهللا سپار جان زيرا که چو مو شد جان از ب که همی موي 39 همين ممدوج و يار موالنا ست که شارج غزلهاست و خود شاعری می کند: هله ب کن که شرح شه خو بيان بگويد هله مطرع معا ین غزلی هله ای شارج دلها تو بگو شرج غزل شاعر تو دست به دهان بر نهاد 40 بيار باری 41 من اگر شرج کن نيز برنجد دل مير 42 تا که کند شاه به خود شاعری»بر حسع اشارات خود موالنا و به گتته دولتشاه )در تذکره دولتشاه( اين غزليات نتيجه وجد و حال است و اغلع از سر مستی و در حالت بی قراری گتته شده و 43 ياران و مريدان آنها را می نوشته اند.«تعاداد ابياات غزلهاای موالناا گااه باي از حاد معماول اسات و در ايان صاورت باه قصيده نزديک می شود موالنا چنين غزل بلندی را به سنانی مانناد مای کناد کاه در دل و جان فرد دغل فرو می رود: چون سنان است اين غزل در دل و جان دغل بيشاتر شاد عياع نيسات ايان درازی در 44 سنان درمقطع غزلی نيز با مطلع : 45 باز نگار می کشد چون شتران مهار من يارکشی است کار او بارکشی است کار من با تعبيری طنز آلود علت درازی غزل را ذکر واهه شتر در مطلع دانساته ا سات و شاايد ها ايان ديادگاه موالناا نشاات گرفتاه از اعتقااد قادما باه شاگون و باار معناايی کلمات بوده باشد البته تعداد ابيات ايان غازل از حاد معماول فراتار نيسات و احتماال دارد هنگا استنساخ تعدادی از ابيات افتاده باشند: 46 مطلع اين غزل شتر بود از آن دراز شد ز اشتر کوتهی مجو ای شه هوشيار من مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 1 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب بدیع الزمان فروزانفر موالنا جالل الدین محمد)تهران: معین ( 6373 ص مولوی کلیات شمس ج. 6 ب مولوی کلیات شمس ج. 6 ب

11 181 نگاه موالنا به شعر AÜİFD 54:2 گاهی نيز شوق وصال است که عنان سخن را از دست وی می ربايد: بيتهای اين غزل گر شد دراز از وصلها پرده ديگر شد ولی معنی همان است 47 ای پسر یب لا ياار و زماانی از ساوز مارگ همادمی چاون نيز غزل موالنا زماانی از هجار شام هست خون ديده و دل را به عشق صالج الدين پرخون می شود: خون ببين در نظ شعر شعر منگر بهرآنک پاالييی تا نه خون آلود گردد جامۀ خون 48 آالييی از شعر رنگی می ده خون چو می جوشد من باوی خاون دل بياا گار بباويی ايان غازل را باين کاه خاون آلاود از خاون دل اسات 49 اندکی بريد از من صالج الدين به سوی آن دياار مرا ب ريد و خون آمد غزل پر خون برون آمد 50 آمد رهاا کارده را ناتما و ناق موالنا به اظهار خود در موارد متعددی غزلهاي غزل«ناميده اسات کاه تکمي است او غزلهای اين چنينی را»غزل ابتر«و»ني اوست البته به زبان سر و دل: آنها يار است و ما بقی غزل به عهد کنند 51 به رشک آری تو سحر سامری را که باقی غزل را تو بگويی 52 شو اکنون سوی گتتار مرو همگی گو هله باقی غزل را ز شهنشاه بجوی 53 تا شاه بگويد چو درين انجمن آمد کن اگرچه که غزل اغلع باقی است خام 54 عدو که تويی عشق و عشق را نبود هيچ ک تو بگو باقی غزل که کند در همه عمل مولوی کلیات شمس ج. 6 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 1 ب و مولوی کلیات شمس ج. 1 ب مولوی کلیات شمس ج. 9 ب مولوی کلیات شمس ج. 6 ب مولوی کلیات شمس ج. 1 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 1 ب

12 182 Parvaneh Seyed Almasi ابتار باودن غزلهاا گااهی باه جهات سار پوشای اسات و زماانی باه سابع سرمساتی و تشتت خاطر: 55 با یق غزل به سر بگوي نتوان گتتن به پي خامان 56 باقی غزل ورای پرده محجوع ز تو که در مالل ی 57 فرو کشيد و باقی غزل نخواه گتت مگر بياب چون خوي دوزخ آشام ی 58 عيع مکن گر غزل ابتر بماند نيست وفا خاطر پرنده را 59 بماند ني غزل در دهان و نا گتته و یل دريغ که گ کرده ا سر و پا را ب( ترجيع موالناا ترکياع بنادهايی نياز ساروده اسات ولای از آنجاا کاه قادما باه ترکياع بناد ها ترجي عاا بنااد ماای گتتنااد وی نيااز آنهااا را ترجيااع ناميااده اساات. بااا تعريااو امااروزی ترجيع غزل هايی است که به وسيله يک بيت ثابت که به آن»بيت ترجيع«و ياا «بند«گويند به ه وصال شاده اناد ترکياع نياز مانناد ترجياع اسات باا ايان تتااوت کاه 60 غزلها با يک بيت متغير به ه متصل شده اند. در ترجيع بند و ترکيع بند معماوال وحادت موضاوع دياده مای شاود و چاون درايان دو قالع شعری قافيه غزلهاای متصال) خاناه هاا( تغييار مای کناد شااعر مای تواناد 61 بدون اينکه دچار تنگی قافيه شود اشعار بلند بسرايد. دکتار شميساا در کتااع اناواع ادبای مای نويساد:»موالناا در بيات ترجياع برخای از ترجيعات خود آن مجموعه ابيات ياا خاناۀ ترجياع را غازل خواناده اسات و باه بيات ترجيع )بناد( ترجياع گتتاه اسات اماا گااهی نياز باه خاناۀ ترجياع ترجياع و باه بناد 62 اتصال يعنی بيت ترجيع بند گتته است « مولوی کلیات شمس ج. 6 ب مولوی کلیات شمس ج. 1 ب مولوی کلیات شمس ج. 1 ب مولوی کلیات شمس ج 6. ب مولوی کلیات شمس ج. 6 ب سیروس شمیسا انواع ادبی )تهران: فردوس 6373( صص شمیسا انواع ادبی ص شمیسا انواع ادبی ص. 390.

13 183 نگاه موالنا به شعر AÜİFD 54:2 در حقيقت موالنا خانه اول ترجيع را غزل خوانده است زيرا به نظر می رسد کاه بيشتر اوقات قصد سرودن ترجيع را نداشته است و فقاط غزلای باه نظا در آورده و بعد به خاطر شرج آن و ياا رهاايی از تنگای قافياه و ياا باه دليال ايان کاه هناوز آتا اشتياق زبانه می کشيد آن را ادامه داده است و بدين شکل موجع تباديل غازل باه ترجيع شده است ذيال مطلعها و اولين بندهای دو ترجيع آورده می شود: 63 مطلع: هله در ده می بگزيده که مهمان توا ز پريشانی زلو تو پريشان توا 64 اولين بند: هين به ترجيع بگردان غزل را برگو گر تو شيدا نشدی قصه شيدا برگو 65 مطلع: رها کن ناز تا تنها نمانی مکن استيزه تا عذرا نمانی 66 اولين بند: ز بعد اين غزل ترجيع بايد شراع گل مکر ر خو تر آيد باارای اتصااال غزلهااای متصاال بااه هاا )خانااه هااای ترجيااع( و تکمياال شااعر و پيروی از سنت ترجيع نيز بندها را آورده است: دوسه ترجيع جمع آمدکه جان بشکتت از آغااز ولای ترسا کاه بگريازد سابکتر بنادها 67 ساز 68 اين غزل ای ندي من بی ترجيع چون بود بند کن که بند تو سلسلۀ جنون بود 69 ترجي ع بند خواهد بر مست بند نيست چه بند و پند گيرد چون هوشمند نيست شور عشق يار و ذوق ديدار معشوق بود که ترجيع می آفريد: ای رونق باغ و چمن ای ساقی سرو و سمن شيرين شدسات از تاو دهان ترجياع خاواه 70 گتت من مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب

14 184 Parvaneh Seyed Almasi چنان که ذکر شد گاهی نيز موالنا برای رهايی از تنگنای قافيه ترجيع می کرد: 71 ترجيع کن خواجه که اين قافيه تنگست نی خود نزن د که د ما همه ننگست هر غزلی سپ که از اين پ سرودن ترجيع نيز مانند غزل امر يار بود: خط سلطان جهان است و چنين توقيع است هر که که من بگوي گردد ز ترجيع ه بگوي زيرا که يار خواست يار 72 ترجيع است راس ت 73 ترجيع ترجمان غزل و روشنگر و مغز کال و شارج و پرده در است: 74 شرج و بيان کن به نوعی ديگر ز ترجيع اين غزل را ترجمان کن 75 ثمرات عشق برگو عقبات را نشان کن نشد اين سخن مشرج ترجيع را بيان کن 76 کن روشن ساز به ترجيع کليدی ديگر بدين متتاج کاورد گشاده گر نشد مخزن 77 بشکن و مغز برون آور و ترجيع بگو جوزها گرچه لطيتند و يقين پرمغزند 78 مستان همه از بهر چنين گنج خرابند ترجيع کن تا که سر رشته بيابند او از پارده هاا بيارون ترجياع گيردگاو تا از و جاان فارود تنهاا مای چشاد پنهان کنيم 79 کشد تا عا از بين خانه های ترجيع ترجيع سو و هتت جايگااه خاصای دارد علات اهمي در فرمانبرداری از معشوق است که موالناا را دعاوت باه اتماا ترجي ترجيع سو می کند: تا خانه سو مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب

15 185 نگاه موالنا به شعر AÜİFD 54:2 شاه همی گويد ترجيع را تا سه تمام کن و باقی 80 ترا مرصاد می بندد و اميدوار است کاه شايد به همين جهت است که بر ترجيع سو سرمست کننده و طرع فزاست است: يار دل وی را مشرو کند و ترجيع سو 81 که بر بوی رجوع يار مستي به ترجيع سو مرصاد بستي 82 بگردان جا صهبا را يکی کن جمله دلها را يارا مشرو کن دل ما را به ترجيع سو 83 تا روج روان گردد چون آع روان در جو ای مطرع طوطی خو ترجيع سو برگو 84 گر سرگران شوی ز مثلث بشو سزاست ترجيع ثالث چو مثلث طرع فزاست و نشان کمال است به همين سابع موالناا عدد هتت نيز از دير باز دارای تقد به ترجيع هتت با ديد تکميل کنند شعر خود می نگرد: فلک هتت وزمين هتتست واعضاء هتت بگوترجيع هتت را که تا کامل شود گتته 85 چون هتته ز ترجياع چناين شاعری کاه ساوزد ناور 86 شعری را متتای اول برياد ايان فتاوی را باه پاي ج - دو بيتی و رباعی رباعيه یا موالنا نيز مانند غزليات پر از شور و عشاق اسات و بعضای از آنهاا 87 ترانه هاايی اسات کاه در مجاال و باه اقتضاای حاال ساروده شاده اسات.»محققاان متاخر با شاخ قارار دادن عنصار موسايقيايی وزن ساعی کارده اناد تماايزی مياان رباااعی و دوبيتاای قاااال شااوند امااا در منااابع کهاان رباااعی بااه نامهااايی همچااون: دوبيتای تراناه چهاار داناه چهاار خاناه و بيات ها خواناده شاده اسات. شام قاي مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب مولوی کلیات شمس ج. 3 ب زرین کوب پله پله تا مالقات خدا ص. 963.

16 186 Parvaneh Seyed Almasi رازی در ذيل بحث از وزن رباعی می نويساد:»اهال دانا ملحوناات ايان وزن را 88 تراناه ]ناا کردناد[ و شاعر مجارد آن را دو بيتای خواندناد«. موالناا در دياوان از رباعی و دوبيتی و ترانه نا می برد: 89 اندر دهنی که بود تسبي شعر است و دوبيتی و ترانه 90 در فرقت و پيوند دوبيتی می گو در عين غزل چند دوبيتی می گو 91 مست شدند عارفان مطرع معرفت بيا زود بگو رباعی ای پي درآ بگير دو نتيجه: با نظر به آنچه گتته شد در می يابي که موالناکه متتای و فقياه زاده باود پا از مالقات با شم روی به شاعری آورد وی شعر گويی را منافاات عاالمی و فقيهای ماای دانساات و حتاای گاااه نگااران مالمتهااا و نکااوه هااای علمااا خصوصااا عالمااان زادگااه بلاخ باود بناابراين خاود را شااعر نمای دانسات. باا ايان هماه رفتاه رفتاه عشق چنان در تار و پاود جاان رخناه کارد کاه ناا و ننا را باه کنااری نهااد باه طوری که هرگز از شاعری دست نکشيد. البتاه شاعر عاشاقانه و خادايی او باا شاعر شاعرانه و خودنمايانه ديگران فرق داشت. بنابراين موالنا در اثر سوز و گداز عشق و به مدد ذوق و قريحه واحتمااال علا و اطالعااای کاااه در بااااع شاااعر و بالغااات داشااات توانسااات انديشاااه هاااای عاااالی و احساسات و هيجانات دروني را به طرز زيبايی در قالع غزل و ترجيع و ربااعی برياازد اگرچااه قوالااع شااعری و حاارو و وزن و قافيااه هاا گاااهی گنجاااي ساايل خروشان اندرون او را نداشت و اين مساله موجع دلتنگای وی ودر نتيجاه شاکايت از حرو و صوت و وزن و قافيه می شد سید مهدی زرقانی تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی) تهران: سخن 6377( صص مولوی کلیات شمس ج. 1 ب مولوی کلیات شمس رباعیات: ب. 9/6171. مولوی کلیات شمس ج. 3 ب

17 187 نگاه موالنا به شعر AÜİFD 54:2 منابع: افالکی احمد. مناقب العارفین ج. 6. به تصحیح تحسین یازیجی. تهران: دنیای کتاب زرقانی سید مهدی. تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی. تهران: سخن زرین کوب عبد الحسین. س ر نی ج.. 6 تهران: انتشارات علمی پله پله تا مالقات خدا. تهران: انتشارات علمی سپهساالر فریدون. زندگینامه موالنا. تهران: انتشارات اقبال سلطان ولد محمد بن محمد. ولدنامه. به تصحیح جالل الدین همایی تهران: موسسه نشر هما.6331 شمیسا سیروس. انواع ادبی. تهران: فردوس فروزانفر بدیع الزمان. موالنا جالل الدین محمد. تهران: معین گولپینارلی عبدالباقی. موالنا جالل الدین) زندگانی فلسفه آثار و گزیده ای از آنها(. به ترجمه توفیق سبحانی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی محمد بن منور. اسرارالتوحید ج.6. به تصحیح محمد رضا شفیعی کدکنی. تهران: انتشارات آگاه.6377 مولوی جالل الدین. فیه ما فیه. به تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. تهران: امیرکبیر کلیات دیوان شمس تبریزی. به تصحیح محمد عباسی. تهران: نشر طلوع بی تا کلیات شمس تبریزی. به تصحیح بدیع الزمان فروزانفر. تهران: امیرکبیر حسینی خراسانی سید احمد.»شعر و شاعری در ترازوی فقه«فصلنامه فقه)کاوشی نو در فقه اسالمی( شماره 60)6373( صص ] 29/9/92[ Kabaklı, Ahmet.» Mevlâna"nın Sanatı ve Şiir Anlayışı«, I. Millî Mevlâna Kongresi )1985(, ss ] 29/3/1[

18 188 Parvaneh Seyed Almasi